Xochitlájtoli: Adriana López

Continuamos con la serie Xochitlájtoli, muestra de poesía en lenguas indígenas, coordinada por Martín Tonalmeyotl. En esta ocasión es el turno de Adriana López. Poeta Tseltal, traductora y antropóloga. Ha sido becaria del FONCA. En 2003 recibió el Premio Estatal de Poesía Indígena Pat O’ tan. Autora del libro Jalbil K’opetik/Palabras Tejidas (2005), coautora de Xpulpun Sbek’tal Jch’ul Me’tik/La Luna Ardiente (2009), Naetik/Hilos (2011), coautora de Ma’yuk Sti’ilal xch’inch’unel k’inal/Silencio sin frontera (2011) y ¿Buch’u snainoj li vitse?/¿Quién habita esta montaña?, tradujo a la lengua Maya-Tseltal el poemario de Rosario Castellanos “El Rescate del Mundo” (2011), en 2015 obtuvo el Reconocimiento por su destacada trayectoria como escritora y poeta ocosinguense en lenguas maternas otorgado por el H. Ayuntamiento Constitucional de Ocosingo, Chiapas. Actualmente colabora en la Universidad Intercultural de Chiapas.

 

 

 

Jujun ts’is

 

Sok yom kuxul na’jibal

sots’ yil te smochal nopjibal te jme’e

ya swol lok’el, smaliy banti ya xk’ot

yu’un ya xch’al-a te sakil jalbil pak’e.

Te saksaktik sk’ab

staj lok’el te sit na yu’un sk’axel k’aal,

oranax ya set’ sok sbakel ye,

st’uses sok samamet yalel sti’

jich yotses ta ts’isnejibal sok sjijpanlanej.

Jich xkaj ta ajk’otajel sok te naetik,

sbon ta sak te sit spak’ul wayichil,

ta jujun ts’is sts’un ch’ulel

jato k’alal sk’atbun sba ta sit naetik te jts’isom

ta syaxal yabenal jalbil spak’.

 

 

 

Punto a punto

 

Con un manojo de recuerdos vivos

mi madre escudriña la cesta de la memoria,

empuña bollos de vida que el destino espera

para adornar el blanco tejido.

Sus morenas manos,

hallan hebras del transcurrido tiempo,

las escinde al instante con incisivos filos,

baña con tibia savia incolora

para fijarla en la aguja y columpiarla.

Así comienza su danza con los hilos,

pinta el blanco cuadrillé de sueños,

en cada punto labra el alma

hasta tornarse hebra la bordadora

en su huipil de azules hojas.

 


 

Sk’ak’al ot’anil

 

II

 

Mukenal te lujben yo’tan xMal.

Te takin yo’tan la sk’atbunik

ta snaul miltomba k’opetik

te stakintesbon jbak’etal.

Xch’ababet x-och ta jch’ulel te k’opilal,

snak’ sbaik ta xibaj sba k’ayoj,

ta sluchil kaxlan pak’ te smukojon.

Ja’to-abi ya yesmajtes te ajk’ubal

labetik te xpaxaj ta jchial

sok sk’uxbonik jbakelal.

Ya sk’atbunon ta ak’al te k’ajk’e,

ya sti’bon jsit

sok sk’ak’al yo’tan ya yawtaon.

 

 

 

Sk’ak’al ot’anil

 

II

 

Es una tumba el alma fatigada de María.

Hicieron de su corazón marchito

morada de asesinas palabras

que secan mi carne.

Palabras que penetran en silencio el alma,

se ocultan en un canto siniestro,

en una bordada manta que me cubre.

Desde entonces la noche engendra

demonios que viajan en mis venas

y carcomen mis huesos.

Llama que me abrasa,

muerde mis ojos

y con furia me grita.

 

 

 

Sk’op o’tanil

 

I

 

Sjalbon sk’axel jk’aal te jme’

sch’al ta nichimetik sok sk’ayoj baluneb u,

k’alal smaliyon

ta sti’il k’aal.

Jt’ul ja’on le’a

te yakal ta ch’iel

ta lejch’elejch’ snichimal u.

 

 

 

Metáforas del Corazón

 

I

 

Mi madre teje mi tiempo

con flores y cantos de nueve lunas,

mientras me espera

en el borde del día.

Soy ahí una gota

que va creciendo

en los pétalos de la luna.

 

 

 

II

 

Ta smaljib k’aal

stijik son te chiletik

sonil jbak’etal;

speton te ajk’ubal,

xwijk’ jsit,

ya jax te jts’unbal.

 

Xnijk’on ta sik,

t’anal nichimon;

xchu’unteson jme’

k’alal sjaxbon te xja’et kelaw

¡Bejk’aj te ko’tan!

 

 

 

II

 

En el ocaso

la orquesta de grillos toca

la música de mi cuerpo;

me abraza la noche,

abro los ojos,

acaricio mi origen.

 

Tiemblo de frío,

soy una flor desnuda;

mi madre me amamanta

mientras acaricia mi rostro frágil,

¡Mi corazón ha nacido!

 

 

 

Sk’uxul o’tanil

 

II

 

Ta ijk’-ijk’tik ajk’ubal into

xtil ta sjol kakan te ch’abajel,

sts’is pat o’tan te jti’;

jok’ol ta sch’ulel jbankil te lajel.

 

Spetbey sk’ayoj xoch’ ta amak’ te ik’e,

k’alal te ijk’al Ajawetik

yotsesbonik sk’uxul k’otan,

jich bit’il ajk’ubal te’tikal mutetik

te sk’ajinik yujk’il uts’inwanej,

sok yak’ ta ilel  axinal te ya stsuubtes xmal k’aal.

Yuch’ xch’ababet k’inal te sch’aelal pom

k’alal te Ch’uy K’aal snamaltes te jowil wayichinel

sok te pox soknix te ch’ab.

 

 

 

Sk’uxul o’tanil

 

II

 

En esta noche gris

arden súplicas sobre mis rodillas,

una oración borda mis labios;

la muerte cuelga en el ch’ulel de mi hermano.

 

Afuera el viento abraza el canto de la lechuza,

mientras lóbregos dioses

cimbran dolor en mi pecho

como aves nocturnas

que cantan ecos de tormentos,

y muestran sombras que arruga la tarde.

El humo del incienso bebe el silencio

mientras el ch’uy k’aal[1] aleja el delirio

con el pox y los rezos.

 

 

 

[1] Autoridad religiosa

 

También puedes leer